Sawicki Kazimierz Jędrzej, pseud. konspiracyjne: Andrzej, Kazik, Gustaw, Opór, Prut, Sawa, Zaremba, Zawisza (1888–1971), generał WP. Ur. 2 VI w Grajewie (pow. szczuczyński), był synem Jana, lekarza, i Aleksandry z Żelechowskich.
S. uczył się w gimnazjum w Warszawie, gdzie od r. 1902 był czynny w konspiracyjnych kółkach młodzieży szkolnej. W r. 1905 wstąpił do Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS) i został członkiem jej Organizacji Bojowej. W t.r. został też przewodniczącym komitetu strajkowego w VII Gimnazjum oraz z jego ramienia członkiem Koła Delegatów, naczelnej instytucji strajkujących uczniów. Ukończył w r. 1906 7-klasową średnią szkołę handlową Artura Jeżewskiego w Warszawie. Dn. 19 VI 1906 został aresztowany; znaleziono u niego 750 egzemplarzy „Robotnika” i 120 egzemplarzy odezw PPS. Był więziony przez cztery miesiące na Pawiaku. Zwolniony po wpłaceniu kaucji do czasu ukończenia śledztwa, zbiegł do Galicji. W r. 1906 pracował przy drukowaniu i kolportażu wydawnictw PPS. Po rozłamie w PPS w listopadzie 1906 opowiedział się za PPS-Frakcją Rewolucyjną. W l. 1906–8 studiował medycynę na uniw. w Pradze. W r. 1908 zdał maturę w Gimnazjum św. Anny w Krakowie. We wrześniu 1909 rozpoczął studia na Wydz. Lekarskim UJ, początkowo jako słuchacz nadzwycz., a potem zwycz. Otrzymał absolutorium; w uzyskaniu doktoratu przeszkodził mu wybuch wojny.
W tym czasie S. działał w organizacjach studenckich i niepodległościowych w Krakowie. Był jednym z założycieli organizacji «Promień» i jej drugim (po Tadeuszu Szpotańskim) przewodniczącym oraz trzecim z kolei przewodniczącym zarządu Unii Stowarzyszeń Młodzieży Postępowo-Niepodległościowej. Jego relacja z tej działalności: Ruchy ideowe młodzieży. Kraków 1908–1914 ukazała się w „Niepodległości” (Londyn–Nowy Jork, T. 8: 1972). Na przełomie l. 1908 i 1909 wszedł w skład pierwszego ogniwa Związku Walki Czynnej (ZWC) i został wyznaczony przez założyciela ZWC, Kazimierza Sosnkowskiego, na komendanta tej organizacji w Krakowie. Od r. 1910 działał również w Strzelcu; po ukończeniu kursu oficerskiego w Stróżach otrzymał «Parasol» i był dowódcą oddziału strzeleckiego. W lecie 1910 wykładał na kursie urządzonym przez Centralny Komitet Robotniczy PPS-Frakcji Rewolucyjnej i ZWC.
Po wybuchu pierwszej wojny światowej S. został wysłany na czele patrolu wywiadowczego oddziałów strzeleckich 4 VIII 1914 do Zagłębia i Olkusza. Następnie był przydzielony do służby wywiadowczej w Kielcach. W dn. 10 IX t.r. przeszedł do służby liniowej najpierw w 1. pp, potem w 5. pp w I Brygadzie Legionów, kolejno jako dowódca plutonu i kompanii. Stopień podporucznika otrzymał 9 X 1914, a porucznika w marcu 1915. Był ranny w bitwie pod Łowczówkiem w grudniu 1914. W styczniu (wg niektórych źródeł w sierpniu) 1915 został odkomenderowany do pracy w Polskiej Organizacji Wojskowej (POW). Od 9 I do 28 XII 1916 był komendantem Okręgu IV Łódź POW, następnie kierował POW w Kaliszu i Płocku, był zastępcą komendanta POW na okupację niemiecką, potem (wg niektórych źródeł w r. 1915) zastępcą komendanta głównego POW i jednocześnie komendantem grupy okręgów «C» POW. Niektóre publikacje podają, że S. od jesieni 1916 do lata 1917 służył w 1. pp Legionów i po kryzysie przysięgowym w r. 1917 był internowany w obozie w Beniaminowie do sierpnia 1918; informacje te nie znajdują potwierdzenia w aktach personalnych S-ego w CAW; prawdopodobnie chodzi o inną osobę o tym samym nazwisku – Jerzego Sawę-Sawickiego.
W listopadzie 1918 S. brał udział w rozbrajaniu Niemców w Warszawie, a następnie zorganizował Legię Akademicką i został jej komendantem; z Legii tej potem powstał 36. pp. Na czele I batalionu tego pułku S. w stopniu kapitana brał udział w walkach w Małopolsce Wschodniej i na Białorusi. Potem był też krótko – do 19 IX 1919 – p.o. dowódcą 33. pp. W dn. 1 X 1920 objął już na stałe dowództwo 36. pp, które sprawował do 9 IV 1927. Od grudnia 1920 do lutego 1921 dowodził XVI Brygadą Piechoty. W czerwcu 1920 awansował na stopień majora, w maju 1922 – podpułkownika, a w grudniu 1924 – pułkownika (ze starszeństwem od 15 VIII 1924).
W czasie przewrotu majowego 1926 r. S. jako dowódca 36. pp przyczynił się w znacznym stopniu do zwycięstwa marsz. Józefa Piłsudskiego. Z własnej inicjatywy S. obsadził swoim pułkiem most Kierbedzia, a jego dalsze energiczne działanie ułatwiło sytuację zamachowcom. Przez cały dzień 12 V kwatera J. Piłsudskiego mieściła się w kwaterze dowódcy 36. pp, dopiero wieczorem została przeniesiona na Dworzec Wileński. Z wydarzeń tych S. zostawił relację pt. Przełom majowy (12–14.5.1926), opublikowaną pośmiertnie przez „Wojskowy Przegląd Historyczny” (1979 nr 4).
W dn. 9 IV 1927 S. został mianowany dowódcą piechoty dywizyjnej 29. Dyw. Piechoty (DP) w Grodnie, a 13 V 1932 dowódcą 16. DP w Grudziądzu. W t.r. ukończył kurs w Centrum Wyższych Studiów Wojskowych. Został awansowany na generała brygady ze starszeństwem od 1 I 1933. Dn. 4 II 1938 objął stanowisko dyrektora Państwowego Urzędu Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego (PUW-FiPW), któremu wtedy podporządkowane były: Legia Akademicka, Junackie Hufce Pracy, a na krótko przed wojną także i Straż Graniczna. Jego relacja z tej pracy została opublikowana na łamach „Niepodległości” (T. 6: 1958). W dn. 31 V 1939 S. objął ponadto stanowisko szefa Biura do Spraw Jednostek Obrony Narodowej, rozbudowywanych wtedy w szybkim tempie.
Po wybuchu wojny 1939 S. w nocy z 3 na 4 IX wraz z personelem Min. Spraw Wojskowych opuścił Warszawę, ewakuując się wraz ze swoim sztabem na Lubelszczyznę. W Trawnikach, w porozumieniu z dowódcami Okręgów Korpusu Lublin (gen. Mieczysławem Smorawińskim) i Lwów (gen. Władysławem Langnerem), usiłował zorganizować kilka nowych brygad Obrony Narodowej. W dn. 10–11 IX t.r. utworzył Grupę Operacyjną «Włodzimierz» złożoną z jednostek zapasowych garnizonu Włodzimierza Wołyńskiego (ok. 12 słabych liczebnie batalionów) i grupą tą dowodził. Zadaniem jej było utrzymanie przepraw na Bugu w rejonie Rawy Ruskiej i Sokala. W dn. 14 i 15 IX odparła ona ataki niemieckiej 4. Dyw. Lekkiej, nacierającej w kierunku Włodzimierza i Uściługa. Po wkroczeniu 17 IX t.r. wojsk radzieckich do Polski, po naradzie z wyższymi dowódcami, S. rozwiązał w dn. 18 IX grupę i 20 IX przeszedł granicę węgierską. Został internowany w Budapeszcie, a potem nad Balatonem. W czasie wywożenia go przez Węgrów do obozu zbiegł na dworcu w Budapeszcie i przez jakiś czas ukrywał się tu, współpracując z grupą działaczy sanacyjnych, m.in. z Julianem Piaseckim, Wacławem Lipińskim, Emilem Fieldorfem, Janem Kołłątajem-Srzednickim, Bazylim Rogowskim, Stanisławem Trojanowskim, Stefanem Hubickim, którzy stanowili trzon organizacyjny późniejszego Obozu Polski Walczącej (OPW).
W marcu lub kwietniu 1941 S. przedostał się do Polski z jakimiś zleceniami, otrzymanymi prawdopodobnie od marsz. Edwarda Śmigłego-Rydza. W Polsce nawiązał kontakt z kierownictwem Związku Walki Zbrojnej (ZWZ). O swoich ówczesnych kontaktach z gen. Stefanem Roweckim «Grotem» wygłosił w r. 1971 wspomnienie w «Radio Wolna Europa» pt. Takim go pamiętam (w: „Stefan Rowecki w relacjach”, red. T. Szarota, W. 1980). W lipcu 1941 mianowany został komendantem Obszaru Lwowskiego ZWZ i w połowie września t.r. udał się do Lwowa, gdzie rozpoczął pracę nad uporządkowaniem i zorganizowaniem tego Obszaru, obejmującego okręgi: Lwowski, Tarnopolski i Stanisławowski. Na tym stanowisku używał kolejno pseud.: Prut i Opór. Położył duże zasługi na polu organizowania polskiej konspiracji w Małopolsce Wschodniej. Starał się też zapobiec rosnącemu coraz bardziej zagrożeniu ludności polskiej ze strony nacjonalistów ukraińskich. Osobiście zajmował się przebiegiem rozmów ZWZ-Armii Krajowej (AK) z Ukraińcami, mających na celu zwiększenie bezpieczeństwa ludności polskiej; wg niektórych źródeł sam brał udział w spotkaniu z przedstawicielem Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN) Z. Matłą, pseud. Dniepr. Gdy nie dały one pożądanego rezultatu, w dn. 17 V 1943 S. wydał rozkaz przygotowania ludności polskiej do obrony oraz odpowiedniej akcji propagandowej wśród Ukraińców. Ponieważ S. nie zgadzał się z uchwalonymi w końcu marca 1943 przez rząd polski w Londynie tezami w sprawie ukraińskiej, podał się 11 V t.r. do dymisji, która dn. 19 V t.r. została przyjęta przez gen. Stefana Roweckiego. Swe obowiązki przekazał płk. Władysławowi Filipkowskiemu.
Po powrocie do Warszawy S. został przez nowego dowódcę AK gen. Tadeusza Komorowskiego «Bora» przydzielony «do prac specjalnych wojskowych», a faktycznie do Biura Inspekcji Komendy Głównej (KG) AK; w lipcu 1944 został jego szefem. Mianowano go również dowódcą Grupy Operacyjnej «Prusy Wschodnie» (krypt.: Piaski, Wydmy), której utworzenie nie wyszło jednak poza fazę wstępnych studiów. W tym czasie S. wszedł również w skład władz, tzw. Komitetu Politycznego, sanacyjnej organizacji Konwent Organizacji Niepodległościowych. W czasie powstania warszawskiego S. nie odegrał większej roli; ok. 6 VIII otrzymał od gen. T. Komorowskiego rozkaz objęcia dowództwa nad tzw. trzecim rzutem KG AK, który miał obejmować rezerwę personalną KG AK. Okazał się on fikcją; mimo tego wnioski S-ego o jego likwidację ciągle odrzucano. Po upadku powstania warszawskiego S. przebywał wraz z in. dowódcami AK w niemieckich obozach jenieckich, w Langwasser i od 5 II do 15 IV 1945 w Colditz, skąd został wraz z innymi wywieziony. W dn. 5 V t.r. został oswobodzony w okolicach Wörl w Alpach Tyrolskich przez wojska amerykańskie. Jego relacja z działalności w ZWZ-AK przechowywana jest w Studium Polski Podziemnej w Londynie.
Po wyjściu z niewoli niemieckiej S. przebywał początkowo w Paryżu (w administracji Ekspozytury Oddziału Personalnego Sztabu Głównego), a potem w Nicei (w tamtejszym Ośrodku Oficerskim). W styczniu 1948 wyjechał do Londynu, gdzie w marcu t.r. wstąpił do Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia. W Londynie mieszkał do końca życia.
Od początku pobytu na emigracji S. działał w wielu organizacjach. Stał na czele Rady Naczelnej Stow. Polskich Kombatantów jako jej prezes we Francji (1946–7), potem w Londynie; był przez wiele lat prezesem Koła Generałów na Obczyźnie w Londynie, prezesem Rady Naczelnej Związku Żołnierzy AK. Był wiceprezesem Instytutu Józefa Piłsudskiego w Londynie, członkiem Rady Studium Polski Podziemnej w Londynie oraz przewodniczącym Rady Koła 5. pp. Pełnił też funkcję członka i wiceprezesa Komitetu Wykonawczego Ligi Niepodległości Polski (LNP). Z ramienia jej był ministrem bez teki w emigracyjnym rządzie Hugona Hankego (od 8 VIII do 11 IX 1955), a następnie w rządzie Antoniego Pająka (do 10 X 1955). Wszedł również w skład emigracyjnej III Rady Narodowej RP (1949–51) i IV Rady Narodowej RP (1951–3), a następnie I Rady RP (1954–7). Po rozłamie w r. 1954 w LNP stanął wraz z Jerzym Hryniewskim (pierwotne nazwisko Mikołaj Dolanowski) na czele Komitetu Wykonawczego LNP – Kraj i Prawo. Związany później z Augustem Zaleskim, opowiedział się po jego stronie w konflikcie z grupą działaczy z gen. Władysławem Andersem na czele, kwestionujących prezydenturę A. Zaleskiego. Otrzymał od niego awans na stopień generała dywizji ze starszeństwem od 11 XI 1966. Zmarł 2 III 1971 w Londynie i został pochowany na cmentarzu Gunnersbury. Był odznaczony m.in.: Orderem Virtuti Militari 5. kl. (1921), Krzyżem Niepodległości, 4-krotnie Krzyżem Walecznych, Złotym Krzyżem Zasługi (1937) i Złotym Krzyżem Zasługi z Mieczami, Krzyżem Oficerskim (1929) i Komandorskim (1935) Orderu Polonia Restituta, Krzyżem Armii Krajowej, Krzyżem Oficerskim francuskiej Legii Honorowej.
Z małżeństwa z Antoniną z Bazylewskich, 1.v. Bałabanową (zm. 1976), miał S. dwoje dzieci: córkę Aleksandrę (ur. 1934), zamężną Rumunową, działaczkę polonijną w Anglii, i syna Jędrzeja (ur. 1936), dyrektora biura turystycznego w Anglii.
Enc. Wojsk., VII; Cygan W. K., Słownik biograficzny oficerów Legionów Polskich, W. 1992 I; Kryska-Karski – Żurakowski, Generałowie; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Dziennik Personalny Min. Spraw Wojsk., W. 1921 nr 13, 40, 1922 nr 13 zał.: Lista starszeństwa oficerów zawodowych, W. 1924 nr 131, W. 1932 nr 8, 13, 14, W. 1937 nr 1, W. 1938 nr 3; Lista starszeństwa oficerów Legionów Polskich, W. 1917; Rocznik oficerski, W. 1923, 1924, 1928, 1932; Spis oficerów służących czynnie w dniu 1. 6. 21 r., W. 1921; – Bartkowski J., Okręg IV POW – Łódź, „Żołnierz Legionów i POW” 1939 nr 1–2; Dobrowolski H., Frančić M., Konarski S., Postępowe tradycje młodzieży akademickiej w Krakowie, Kr. 1962; Garlicki A., Przewrót majowy, W. 1979; Głowacki L., Działania wojenne na Lubelszczyźnie w roku 1939, L. 1976; Jellenta S., Jeszcze o przewrocie majowym 1926 r., „Wojsk. Przegl. Hist.” 1980 nr 4 s. 404–7; tenże, O „zapomnianym generale” raz jeszcze, „Kierunki” 1987 nr 15; Jędrzejewicz W., Kronika życia Józefa Piłsudskiego 1867–1935, Londyn 1977 II; Jurga T., Obrona Polski 1939, W. 1990 (fot.); Kurtyka J., Na szlaku AK (NIE, DSZ, WIN), „Zesz. Hist.” Z. 94: 1990 s. 16, 18; Mazur G., Zapomniany generał, „Kierunki” 1986 nr 42 (fot.); Mirowicz R., Edward Rydz-Śmigły. Działalność wojskowa i polityczna, W. 1988; Nałęcz T., Polska Organizacja Wojskowa 1914–1918, Wr. 1984; Ney-Krwawicz M., Komenda Główna Armii Krajowej 1939–1945, W. 1990; Piłka M., Publicystyka Konwentu Organizacji Niepodległościowych, „Zesz. Hist.” Z. 76: 1986 s. 61; Pindel K., Obrona Narodowa 1937–1939, W. 1979; Pomarański S., Zarys historii wojennej 36-go pułku piechoty Legii Akademickiej, W. 1930 s. 5, 27, 30, 33, 39–40, 43, 51, 54, 60; Szczęśniak A., Szota W., Droga do nikąd. Działalność Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów i jej likwidacja w Polsce, W. 1973; Terej J.J., Na rozstajach dróg. Ze studiów nad obliczem i modelem Armii Krajowej, Wyd. 2, Wr. 1980; Torzecki R., Kontakty polsko-ukraińskie na tle problemu ukraińskiego w polityce polskiego rządu emigracyjnego i podziemia (1939–1944), „Dzieje Najnowsze” 1981 nr 1–2 s. 333, 337, 339; tenże, Polacy i Ukraińcy. Sprawa ukraińska w czasie II wojny światowej na terenie II Rzeczypospolitej, W. 1993; Walki obwodu sieradzkiego POW z Niemcami, „Peowiak” 1931 nr 5; Wanke B., Władze legalne RP na uchodźstwie (1940–1970), „Zesz. Hist.” Z. 47: 1979 (tamże w jednym miejscu mylnie podane imię: Stanisław); Węgierski J., W lwowskiej Armii Krajowej, W. 1989 (fot.); Wrzosek M., Polski czyn zbrojny podczas pierwszej wojny światowej 1914–1918, W. 1990; Wysocki W., Cień Zawiszy. Ostatnie lata Marszałka Edwarda Śmigłego-Rydza, Komorów 1991; – AK w dokumentach, II, III; Garlicki A., Stawecki P., Przewrót wojskowy w Polsce w 1926 r. Wybór dokumentów, „Wojsk. Przegl. Hist.” 1979 nr 4 s. 145–75; Jankowski „Agaton” S., Z fałszywym Ausweisem w prawdziwej Warszawie. Wspomnienia 1939–1946, W. 1988 II (wspólna fot.); Kasprzycki T., Kartki z dziennika oficera I Brygady, W. 1934 (wspólna fot.); Polska Organizacja Wojskowa. Szkice i wspomnienia, Pod red. J. Stachiewicza i W. Lipińskiego, W. 1930; Pol. Siły Zbrojne, I, III; Stefan Rowecki, Wspomnienia i notatki autobiograficzne (1906–1939), Wybór tekstów A. K. Kunert, J. Szyrmer, W. 1988; Wspomnienie pośmiertne, „Zuchowaty, Komunikat Koła 5. pp Leg. Józefa Piłsudskiego” (Londyn) 1971 nr 77; Za kratami więzień i drutami obozów, W. 1928 II; – „Dzien. Pol. i Dzien. Żołnierza” 1971 nr 56, 57 (nekrologi); „Niepodległość” T. 12: 1935, T. 17: 1938 (fot. po s. 456); „Przegl. Sportowy” 1938 nr 11 (fot.); „Sport Pol.” 1938 nr 6 s. 13 (fot.); „Tydzień Pol.” 1976 nr 51 (nekrolog Antoniny Sawickiej); „Życie Warszawy” 1971 nr 56, 60 (nekrologi); – AAN: Oddział VI, sygn. 203/XV–4 k. 294, 314, sygn. 203/XV–6 k. 156, sygn. 203/XV–7 k. 65, sygn. 203/XV–8 k. 60; AP w W.: Warsz. Gubernialny Zarząd Żandarmerii, sygn. 2271 k. 18, 19, sygn. 3839 k. 126; Arch. UJ: sygn. WL II 319, 320, 323, 328; B. Pol. w Paryżu: Mater. do Słown. biogr. Lama (własność Tow. Hist.-Liter.); CAW: sygn. 1769/89/4496, 27603; Inst. Pol. i Muz. im. gen. W. Sikorskiego w Londynie: Relacja S-ego, sygn. B I 92/B; Studium Polski Podziemnej w Londynie: Akta personalne S-ego; – Mater. Red. PSB: Życiorys S-ego opracowany przez Stefana Jellentę; – Papiery Kazimierza Iranka-Osmeckiego w zbiorach Haliny Martin z Londynu; – Relacje i informacje Lecha Sadowskiego z W., Tadeusza Żenczykowskiego z Londynu i córki, Aleksandry Rumunowej.
Grzegorz Mazur